Lek jest dostępny bez recepty, pod różnymi nazwami handlowymi (np. Codipar, Efferalgan, Panadol, Perfalgan) oraz jako składnik leków złożonych (np. Apap Extra, Codipar Plus, Coldrex, Gripex, Fervex). Hepatotoksyczny jest jego metabolit, N‑acetylo‑p‑benzochinoimina (NAPQI), który ulega unieczynnieniu poprzez sprzężenie z glutationem [1, 4, 8]. Powstały niehepatotoksyczny związek jest eliminowany z ustroju przez nerki. Przedawkowanie paracetamolu prowadzi do wyczerpania ustrojowych zapasów glutationu wątrobowego oraz toksycznego działania NAPQI prowadzącego do śmierci hepatocytów [1‑2, 4, 8].

W wielu krajach zatrucie paracetamolem jest główną przyczyną ostrej niewydolności wątroby (o.n.w.), w większości po celowym przedawkowaniu. Do grupy szczególnego ryzyka uszkodzenia wątroby po paracetamolu należą pacjenci z niedoborem glutationu: alkoholicy, cukrzycy, osoby głodzone, niedożywione oraz przewlekle otrzymujące leki przeciwdrgawkowe, indukujące cytochrom P‑450 oraz palacze papierosów [1‑8].

Niektóre choroby genetyczne prowadzące do zaburzeń enzymów sprzęgających (np. zespół Gilberta) mogą usposabiać do wystąpienia powikłań przy jednoczesnym zażywaniu paracetamolu [9]. Wśród innych czynników ryzyka związanych z wyczerpywaniem rezerw glutationu wymienia się mukowiscydozę, zakażenie HIV, schorzenia wątroby i jelit oraz przewlekłe nadużywanie paracetamolu [2‑8]. Za dawkę toksyczną dla osoby dorosłej uznaje się 6‑10 g leku przyjętego jednorazowo. W przypadku współistnienia czynników ryzyka toksyczność leku może ujawnić się już po spożyciu 4 g lub 100 mg/kg/dobę. U dzieci do ostrego zatrucia dochodzi po przyjęciu jednorazowej dawki > 150 mg/kg masy ciała, a dawki przekraczające 100 mg/kg/dobę mogą okazać się hepatotoksyczne, jeżeli będą podawane przez kilka kolejnych dni. Działanie toksyczne może wystąpić nawet w przypadku podawania dawek terapeutycznych, co najprawdopodobniej związane jest z indywidualną nadwrażliwością pacjenta.

Zatrucie paracetamolem ma podstępny charakter. Większość pacjentów w 1. dobie nie ma objawów klinicznych, choć proces nieodwracalnego uszkodzenia wątroby rozpoczyna się już w pierwszych godzinach po przedawkowaniu. Nieliczni chorzy skarżą się na nudności, ból brzucha, czasami wymioty. Podstawą rozpoznania jest obecność paracetamolu we krwi. Aktywność enzymów wątrobowych zwykle narasta w czasie 12‑24 godz. od zatrucia (maksymalne wartości zwykle po 36 godz.). W ciągu 12‑48 godz. spada stężenie protrombiny oraz pojawia się hipoglikemia jako konsekwencja zaburzeń glukoneogenezy i utrata możliwości uruchomienia zapasów glikogenu. Żółtaczka pojawia się po około 24 godz. i narasta do 3‑4. doby, utrzymuje się nawet do 2 tygodni. U 70% chorych, u których wystąpiła śpiączka wątrobowa, pojawia się także niewydolność nerek. U ok. 11% ciężko zatrutych występuje anuria [5, 7, 8].

Do innych objawów ogólnoustrojowych zatrucia zalicza się: zaburzenia rytmu serca, gwałtowne obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, skąpomocz, drgawki, niewydolność oddechową, zapaść krążeniową [1‑8].

W przypadku wystąpienia o.n.w. w wyniku zatrucia paracetamolem może zaistnieć konieczność wykonania przeszczepienia wątroby [6, 8].

Przedawkowanie paracetamolu leczy się za pomocą prekursora glutationu, N‑acetylocysteiny [10‑13]. Zarówno doustne, jak i dożylne podanie N‑acetylocysteiny jest jednakowo skuteczne, jeśli zostanie wcześnie zastosowane (do 8‑15 godz. od przyjęcia toksycznej dawki) [10‑13]. W łagodniejszych postaciach zatruć powinno się wybrać doustny sposób podania N‑acetylocysteiny w dawce początkowej 140 mg/kg m.c., a następnie 17 dawek po 70 mg/kg m. ciała, co 4 godziny. Terapia doustna trwa z reguły 72 godz. W ciężkich zatruciach N‑acetylocysteinę stosuje się dożylnie w dawce 150 mg/kg m.c. w 5% glukozie w 15‑minutowym wlewie, a następnie 50 mg/kg m.c. co 4 godz. i 100 mg/kg przez kolejne 16 godz. Łączny czas podawania dożylnego antidotum wynosi 20 godz. i 15 min, a całkowita dawka nie powinna przekraczać 300 mg/kg m.c. [10‑13].

Leczenie objawowe jest zgodnie z zasadami intensywnej terapii (podaż płynów, wyrównywanie zaburzeń wodno‑elektrolitowych, kwasowo‑zasadowych, w razie uporczywych wymiotów – ondansetron we wlewie i.v.), natomiast metody przyspieszonej eliminacji toksyn są nieskuteczne.

Rokowanie w wypadku przedawkowania paracetamolu zależy od dawki, osoczowego stężenia paracetamolu, czasu podania antidotum, obecności czynników zwiększonego ryzyka uszkodzenia wątroby.

Podsumowanie

Pacjenci zażywający leki przeciwbólowe powinni kontrolować, które z nich zawierają w swoim składzie paracetamol, nie powinni przekraczać dopuszczalnej dawki jednorazowej ani stosować go dłużej niż 5 dni.

Piśmiennictwo