Jama ustna
W jamie ustnej są dogodne warunki do bytowania mikroorganizmów (bakterii, wirusów, grzybów i pierwotniaków), które są obecne na powierzchni błon śluzowych, zębów, protez, aparatów ortodontycznych, tworząc biofilm. U osób zdrowych zawsze występują drobnoustroje, których ilość jest uwarunkowana stanem higieny jamy ustnej. Najczęstszymi drobnoustrojami są bakterie (opisano około 900 gatunków), część z nich (20-30 gatunków) może tworzyć biofilm na powierzchniach zębów oraz błon śluzowych. Przy zwiększeniu ilości drobnoustrojów lub ich zjadliwości oraz w wyniku zaburzenia mechanizmów obronnych gospodarza może rozwinąć się zapalenie dziąseł (gingivitis). Nasilenie zmian zapalnych może przenieść się na tkanki miękkie, doprowadzając do zapalenia przyzębia (periodontitis). Skład bakterii tworzących biofilm płytki nazębnej koreluje z zaawansowaniem zmian zapalnych dziąseł i całej błony śluzowej jamy ustnej. W płytce naddziąsłowej występują bakterie tlenowe lub względnie beztlenowe, a w płytce poddziąsłowej dominują bakterie beztlenowe. W zdrowym przyzębiu występują na przykład bakterie Actinomyces spp. Systematyczne usuwanie mechaniczne i chemiczne – płukanie chlorheksydyną płytki nazębnej wraz z biofilmem bakteryjnym eliminuje stany zapalne dziąseł.
Zapalenia w obrębie jamy ustnej mogą być wywołane zakażeniem niewywodzącym się z płytki nazębnej (tab. 1).
Tabela 1. Infekcje zlokalizowane w jamie ustnej
|
Drobnoustrój
|
Zmiany w przebiegu infekcji, postacie kliniczne
|
|
Neisseria gonorrhoeae
|
Zmiany na błonach śluzowych mało charakterystyczne, mogą mieć charakter owrzodzenia pokrytego białym nalotem
|
|
Treponema pallidum
|
Objaw pierwotny – owalne owrzodzenie śluzówki w miejscu wniknięcia krętka, brzegi owrzodzenia twarde, niebolesne, uniesione nad powierzchnię śluzówki; lokalizacja: wargi, język, podniebienie twarde
Kiła wtórna – mleczne opalizujące plamki, grudki wrzodziejące
Kiła trzeciorzędowa – kilaki podniebienia twardego, które mogą perforować do jamy nosowej, stwardnienie i wygładzenie języka (interstitial glossitis)
|
|
Streptococcus pyogenes
grupy A |
Płonica – ostre zapalenie gardła i migdałków, śluzówka czerwona, obrzęknięta, z bolesnymi owrzodzeniami
|
|
Herpes simplex
typ 1 (HSV-1),
typ 2 (HSV-2)
|
Wykwit pierwotny – pęcherzyki, bolesne nadżerki pokryte surowiczo-włóknikowym wysiękiem; nieleczone zmiany ustępują w ciągu 10-14 dni bez pozostawienia blizn
Zakażenie latentne, nawracające – opryszczka wargowa
Gingivostomatitis – nawrotowe zapalenie dziąseł i podniebienia twardego u zakażonych HIV oraz osób z obniżoną odpornością
HSV-2 – rzadko daje zmiany w jamie ustnej
|
|
Varicella zoster virus (VZV)
|
Pierwotne zakażenie – drobne nadżerki na języku, podniebieniu i dziąsłach
Reaktywacja zakażenia – pęcherzyki, różnokształtne bolesne nadżerki pokryte włóknikiem; zmiany zawsze są jednostronne po stronie zakażonego nerwu
|
|
Epstein-Barr virus (EBV)
|
Mononukleoza zakaźna – nadżerki w jamie ustnej i na migdałkach pokryte rzekomobłoniastym nalotem
Chłoniak Burkita – chłoniak nieziarniczy zlokalizowany najczęściej na podniebieniu i obszarze zatrzonowcowym, u zakażonych HIV
Leukoplakia włochata – nadmierne rogowacenie i przerost brodawek nitkowatych na bocznych ścianach języka, u zakażonych HIV
|
|
Cytomegalovirus (CMV)
|
Pojedyncze nadżerki w jamie ustnej, głównie u zakażonych HIV
|
|
Papilloma virus (HPV)
|
Brodawki pospolite i brodawczaki języka oraz błony śluzowej policzków
|
|
Paramyxoviridae
|
Świnka – mało charakterystyczne zapalenie dziąseł
Odra – na błonie śluzowej policzków na wysokości zębów przedtrzonowych punktowe żółto-białe pojedyncze lub mnogie wykwity, tzw. plamki Fiłatowa-Koplika, które znikają po 3 dniach z chwilą pojawienia się wysypki skórnej
|
|
Picornaviridae
|
Herpangina Zahorskiego (wirus Coxsackie) – małe pęcherzyki przekształcające się w nadżerki w błonie śluzowej jamy ustnej, gardła i migdałkach
Choroba dłoni, stóp i jamy ustnej (wirus Coxsackie) – duże pęcherzyki z tworzącymi się nadżerkami w jamie ustnej oraz w skórze palców rąk i stóp
Pryszczyca (choroba pyska i racic) wywołana przez wirusa Picornavirus aphthae – choroba odzwierzęca (wypicie skażonego mleka lub kontakt z chorym zwierzęciem), na zmienionej zapalnie śluzówce jamy ustnej występują pęcherze przechodzące w nadżerki z towarzyszącymi pęcherzami na dłoniach między palcami stóp
|
|
Togaviridae
|
Różyczka – wybroczyny (tzw. plamki Forchheimera) na podniebieniu miękkim
|
|
Retroviridae (HIV)
|
Zespół nabytego upośledzenia odporności (AIDS) – zmiany bardzo różne w zależności od okresu choroby oraz stopnia degradacji układu immunologicznego
Martwicze choroby przyzębia – infekcje płytki nazębnej
Zakażenia oportunistyczne – zmiany grzybicze, zakażenia wirusowe, leukoplakia włochata
Nowotwory złośliwe – chłoniak Burkitta, mięsak Kaposiego
|
|
Candida spp.
(C. albicans, C. glabrata, C. krusei, C. tropicalis, C. parapsilosis, C. guilliermondii)
|
Pierwotna kandydiaza jamy ustnej – postać ostra lub przewlekła, rzekomobłoniasta lub rumieniowata
Wtórna kandydiaza – związana z użytkowaniem protez, zapalenie kącików ust, zapalenie środkowe romboidalne języka
Uogólniona kandydiaza dziąseł – zaczerwienienie i przerost dziąsła, często u zakażonych HIV, z immunosupresją, po nadużywaniu płynów dezynfekcyjnych do płukania jamy ustnej
Liniowy rumień – ograniczony do dziąsła wolnego, usunięcie płytki nazębnej nie zmniejsza zapalenia, efekt zakażenia mieszanego C. albicans z bakteriami patogennymi
|
|
Histoplasma capsulatum
|
Ziarniniakowa grzybica układowa – zmiany na dziąsłach o charakterze grudkowym, brodawkowatym lub ziarninującym, niekiedy bolesne owrzodzenia tkanek przyzębia
|
Przełyk
Przełyk jest częścią przewodu pokarmowego, w której treść pokarmowa pozostaje przez krótki czas. Budowa anatomiczna sprzyja wysokiej ochronie przed infekcjami. Najczęściej są to zakażenia o etiologii wirusowej i grzybiczej, rzadziej bakteryjnej. Do zakażenia przełyku częściej dochodzi u osób o osłabionej odporności (np. HIV/AIDS) oraz po radio- czy chemioterapii. Często wirusowym zapaleniom przełyku towarzyszy zakażenie ogólnoustrojowe, np. w zapaleniu przełyku o etiologii CMV obserwuje się zapalenie siatkówki, płuc itp. (tab. 2).
Tabela 2. Infekcje zlokalizowane w przełyku
|
Drobnoustrój
|
Lokalizacja i zmiany morfologiczne, postacie kliniczne
|
|
Cytomegalovirus (CMV)
|
Dolna część przełyku – zapalenie, długie płytkie, a w późniejszym okresie głębokie owrzodzenia długości 5-10 cm, ogniska martwicy na brzegach owrzodzeń
Cała długość przełyku – zmiany jw. u osób z obniżoną odpornością
|
|
Epstein-Barr virus
(EBV)
|
Płytkie owrzodzenia w śluzówce środkowej i górnej części przełyku
Histopatologicznie – obraz typowy dla leukoplakii włochatej jamy ustnej
|
|
Herpes simplex (HSV)
|
Pęcherzyki łączące się w owrzodzenia, niekiedy z wysiękiem utrudniającym różnicowanie z kandydiazą przełyku
Histopatologicznie – wielojądrzaste komórki olbrzymie, jądra komórkowe typu „matowego szkła”, kwasochłonne wtręty w cytoplazmie
|
|
Varicella zoster virus (VZV)
|
Pęcherzyki, nadżerki, owrzodzenia z martwicą
|
|
Papilloma virus (HPV)
|
Grudki i płytki o białawym zabarwieniu w środkowej i dolnej części przełyku
Histopatologia – koilocytoza, obecność komórek olbrzymich oraz atypii komórkowej
|
|
HIV
|
Wczesna faza zapalenia – liczne drobne afty
Późna faza zapalenia – owrzodzenia śluzówki z możliwymi powikłaniami: przetoki drążące z przełyku, krwotoki, przedziurawienie przełyku
|
|
Candida albicans, C. glabrata
C. tropicalis C. krusei
Rzadziej grzyby z gatunków:
Aspergillus, Cryptococcus, Histoplasma, Blastomyces
|
Lokalizacja: dolne 2/3 przełyku, białożółtawe płytki na bazie obrzękniętej zapalnie śluzówki, rzadziej owrzodzenia, niekiedy zmiany prowadzą do zwężenia światła przełyku (klasyfikacja Kodsiego)
Histopatologia – struktury grzybni charakterystyczne dla różnych gatunków (barwienie metodą Grocotta, odczynnikiem Schiffa, tuszem chińskim)
|
|
Trypanosoma cruzi
|
Choroba Chagasa – uszkodzenia splotów autonomicznych mięśniówki przewodu pokarmowego z patologicznym poszerzeniem światła przełyku (megaesophagus), stadia I-IV według klasyfikacji Rezende
|
Zakażenia bakteryjne przełyku występują dość rzadko. Wśród czynników etiologicznych wymienia się Staphylococcus aureus, Streptococcus viridans, bakterie z rodzaju Bacillus oraz prątki gruźlicy Mycobacterium spp. Objawy bakteryjnego zapalenia są niespecyficzne: nudności, zgaga, niesmak w jamie ustnej czy zaburzenia połykania. W badaniu endoskopowym przełyku stwierdza się zaczerwienienie, nadżerki, niekiedy owrzodzenia z krwotocznością.
Źródło: Fragment: Panasiuk A.: Przewód pokarmowy [w:] Flisiak R. (red.): Choroby zakaźne i pasożytnicze, t. I. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2020, s. 211-216.
