Obowiązek zachowania tajemnicy zgodnie z ustawą o zawodach lekarza i lekarza dentysty dotyczy wszelkich informacji związanych z pacjentem, które zostały uzyskane przez lekarza w związku z wykonywaniem zawodu. Zgodnie z Kodeksem Etyki Lekarskiej: „Lekarz ma obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej. Tajemnicą są objęte wiadomości o pacjencie i jego otoczeniu uzyskane przez lekarza w związku z wykonywanymi czynnościami zawodowymi”. W sposób szczególny obowiązek zachowania tajemnicy sformułowany jest w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego – zgodnie z regulacją w niej zawartą osoby wykonujące czynności wynikające z powoływanej ustawy „są obowiązane do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym powezmą wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności”. Tajemnicą objęte będą więc nie tylko informacje, które zostaną lekarzowi przekazane bezpośrednio przez pacjenta w wywiadzie, ale także te, które sam uzyska, na przykład na skutek przeprowadzonego badania fizykalnego czy testów laboratoryjnych.

Przez złamanie tajemnicy lekarskiej należy rozumieć takie przekazanie wiadomości o pacjencie, które pozwoli osobom postronnym na jego identyfikację. Ujawnienie danych objętych tajemnicą może nastąpić poprzez działanie – kiedy lekarz celowo lub przynajmniej świadomie przekazuje (w sposób werbalny lub przez inną czynność, na przykład przekazanie dokumentacji lekarskiej) osobom nieupoważnionym informacje dotyczące pacjenta, których zgodnie z obowiązującym prawem powinien strzec. Ze złamaniem tajemnicy lekarskiej będziemy mieli do czynienia także wówczas, gdy lekarz doprowadzi do ujawnienia informacji poprzez zaniechanie, niedopilnowanie tego, by dokumentacja lekarska była bezpiecznie przechowywana, i aby osoby trzecie nie miały do niej dostępu. Okoliczności, w których może dojść do złamania tajemnicy lekarskiej, jest więc wiele. Należy jednak pamiętać, że w obowiązującym stanie prawnym dopuszczalne jest ujawnienie przez lekarza informacji dotyczących pacjenta w trzech sytuacjach: gdy sam pacjent wyraża na to zgodę, gdy przewiduje to ustawa oraz na mocy zezwolenia przekazanego przez odpowiedni organ władzy publicznej lub inny upoważniony podmiot.

W pierwszym z omawianych przypadków, zgodnie z przepisami ustawy, lekarz jest zobowiązany do udzielenia pacjentowi wszelkich informacji o możliwych niekorzystnych konsekwencjach wyrażenia zgody na ujawnienie tajemnicy jeszcze zanim pacjent taką zgodę wyrazi. Informacja ta może zostać pacjentowi przekazana bezpośrednio przed wyrażeniem zgody, jednak nie jest to wymóg konieczny – lekarz może udzielić pacjentowi tych wiadomości dużo wcześniej. Ważne jest także to, aby pacjent mógł podjąć decyzję w sposób świadomy, jego stan psychiczny i fizyczny musi gwarantować, że dysponuje on dostatecznym rozeznaniem sytuacji i rozumie konsekwencje swojej decyzji. Zgoda musi również zostać wyrażona w sposób swobodny – pacjent nie może działać pod przymusem. W przypadku pacjentów niepełnoletnich decyzję podejmuje przedstawiciel ustawowy. Ze zwolnieniem z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej wynikającym z mocy samego prawa, czyli ex lege, będziemy mieli do czynienia w kilku przypadkach opisanych w przepisach odpowiednich ustaw. Zgodnie z ustawą o zawodach lekarza i lekarza dentysty będzie tu chodziło przede wszystkim o dwie sytuacje: gdy zachowanie tajemnicy może stanowić realne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób bądź gdy zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innemu lekarzowi. W pierwszym z opisywanych przypadków lekarz nie jest upoważniony do ujawniania wszelkich informacji, jakie posiada o pacjencie i jego stanie zdrowia, a jedynie tych, które w danych okolicznościach mają znaczenie i których przekazanie odpowiednim podmiotom – w zakresie ich kompetencji – pomoże wyeliminować niebezpieczeństwo grożące pacjentowi bądź osobom w jego otoczeniu. Takie informacje mogą zostać ujawnione bez zgody pacjenta, a nawet wbrew jego woli.

Ujawnienie tajemnicy lekarskiej na skutek upoważnienia ex officio – z urzędu – ma miejsce wtedy, gdy badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych podmiotów. Lekarz jest wówczas zobowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje, na zlecenie których przeprowadza badanie. Klasycznym przykładem będzie tu sytuacja, gdy lekarz, występując w roli biegłego, sporządza pisemną opinię lekarską dla sądu, bądź składa w toku rozprawy ustną opinię uzupełniającą, która jest protokołowana. Opinia taka trafia do akt sprawy, do których – na przykład w postępowaniu cywilnym – dostęp mają strony i uczestnicy postępowania. Warto zaznaczyć, że akta te mogą być przez upoważnione osoby nie tylko przeglądane, ale i kopiowane.

Jedną z najważniejszych kwestii wymagających omówienia jest z całą pewnością zagadnienie ewentualnej odpowiedzialności za złamanie tajemnicy lekarskiej. Zgodnie z § 1 art. 266 Kodeksu karnego: „Kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”. Należy pamiętać, że czyn zabroniony opisany w cytowanym przepisie może być popełniony jedynie umyślnie – sankcje mogą zatem spotkać lekarza, który ujawnia bądź wykorzystuje informacje o pacjencie w sposób celowy, bądź przynajmniej świadomy, tzn. zdaje sobie sprawę, że jego działanie lub zaniechanie może skutkować ujawnieniem tajemnicy i na to następstwo się godzi.

Złamanie tajemnicy lekarskiej może także powodować odpowiedzialność na gruncie prawa cywilnego. Pacjent, który poniósł szkodę na skutek ujawnienia przez lekarza wiadomości o stanie jego zdrowia, może żądać zapłaty odszkodowania – jeżeli poniósł szkodę majątkową – lub zadośćuczynienia, w sytuacji gdy ujawnienie tajemnicy spowodowało u niego silny stres i ujemne przeżycia psychiczne, naruszone zostały jego dobra osobiste, takie jak godność czy dobre imię. W przypadku naruszenia dóbr osobistych, zgodnie z przepisem zawartym w § 1 Kodeksu cywilnego, poszkodowany pacjent może także „żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać (…) zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny”. Złamanie tajemnicy lekarskiej może więc pociągać za sobą daleko idące skutki, nie tylko finansowe, ale również działające na niekorzyść reputacji lekarza.