Masa ciała kształtuje się na relatywnie stałym poziomie, a dobowe jej wahania nie przekraczają zwykle 1,5%. Istnieje skłonność do przyboru masy ciała u osób w wieku średnim, co może łączyć się ze zmniejszoną aktywnością fizyczną i stacjonarnym trybem życia. Z kolei stopniowy spadek masy ciała jest cechą wieku podeszłego, co może wynikać z mniejszego łaknienia i redukcji powierzchni absorpcyjnej jelita cienkiego.

Trawienie pokarmów rozpoczyna się w jamie ustnej, lecz prawdziwy atak enzymatyczny ma miejsce w żołądku i jelicie cienkim. Dla trawienia lipidów podstawowe znaczenie mają enzymy trzustkowe i kwasy żółciowe. Z tego powodu zarówno niewydolność egzokrynową trzustki (przewlekłe zapalenie, mukowiscydoza, stan po resekcji), jak i niedobór żółci w jelicie (cholestatyczne choroby wątroby) są odpowiedzialne za zespoły złego wchłaniania jelitowego z dużą utratą tłuszczów. Dla trawienia białek najważniejsze są enzymy zawarte w soku trzustkowym i jelitowym. Choroby trzustki i jelita mogą prowadzić do znacznej utraty białka. Proces wchłaniania jelitowego odbywa się głównie w proksymalnym odcinku jelita cienkiego. Tylko niektóre związki są wybiórczo wchłanianie w dalszych odcinkach jelita cienkiego np. witamina B₁₂ w jelicie krętym. Zespół złego wchłaniania jest konsekwencją zarówno upośledzonego trawienia pokarmu, jak i zaburzonego wchłaniania jelitowego.

Ludzie spożywają różne ilości posiłków o zróżnicowanej kaloryczności, a różnice te nie zawsze wynikają z ich aktywności fizycznej czy metabolicznej. Spadek masy ciała powyżej 5% uzasadnia rozpoczęcie diagnostyki. Może być on spowodowany zmniejszeniem kaloryczności diety, zwiększeniem przemiany materii lub utratą związków energetycznych ze stolcem lub moczem. Istnieje wiele przyczyn ograniczających kaloryczność spożywanych posiłków. Mogą one wynikać z utraty łaknienia, nudności i wymiotów, uczucia przesycenia wkrótce po rozpoczęciu jedzenia i poposiłkowego bólu bądź dyskomfortu odczuwanego w nadbrzuszu lub śródbrzuszu. U osób w wieku podeszłym pojawiają się zaburzenia w zakresie odczuwania smaku i węchu, niepożądane efekty leków, zły stan uzębienia, obniżenie nastroju oraz choroby neuropsychiatryczne, a czasem znaczne ubóstwo ekonomiczne. Najpowszechniejszymi przyczynami spadku masy ciała są depresja i stosowane leki. Przyczynami związanymi z patologią jelita cienkiego są zwężenia organiczne, przerosty bakteryjne, choroby pasożytnicze, zaburzenia motoryczne oraz stany zapalne. Zaparcie może być zarówno konsekwencją jak i przyczyną utraty łaknienia. Spadek masy ciała ukierunkowuje diagnostykę na choroby nowotworowe. Najczęstszymi chorobami nowotworowymi u mężczyzn jest rak płuca, jelita grubego i prostaty, a u kobiet rak piersi, jelita grubego i szyjki macicy. Dobrymi parametrami laboratoryjnymi stanu odżywienia są stężenie albuminy we krwi oraz liczba limfocytów.

Węglowodany są tanim i łatwo dostępnym składnikiem pożywienia, który pokrywa około 50% zapotrzebowania energetycznego w większości stosowanych diet. Węglowodany są rozkładane w przewodzie pokarmowym do cukrów prostych, głównie glukozy. Część glukozy jest magazynowana w wątrobie w postaci glikogenu, a pozostała część przedostaje się do krążenia systemowego, gdzie jest wykorzystywana jako paliwo lub zamieniana w kwasy tłuszczowe i glicerol, magazynowane w tkance tłuszczowej. Hormonem, który stabilizuje stężenie glukozy we krwi i umożliwia wykorzystanie glukozy w mięśniach szkieletowych i lipocytach, jest insulina. Insulina jest też niezbędna w procesie zamiany glukozy w kwasy tłuszczowe. Proces ten jest również aktywowany przez estrogeny i kortyzol. Podczas głodzenia rolę glukozy jako substancji energetycznej przejmują kwasy tłuszczowe, uwalniane z tkanki tłuszczowej. Kwasy tłuszczowe są wtedy utleniane do ketonów (związki te pojawiają się też w moczu).

Warstwa podskórnego tłuszczu jest istotna dla prawidłowego funkcjonowania układu hormonalnego, rozrodczego i immunologicznego. Pełni ona też funkcję izolacyjne i ochronne. U kobiet tkanka tłuszczowa ma około dwukrotnie większy procent udziału w całkowitej masie ciała niż u mężczyzn w tej samej grupie wiekowej (rola estrogenów). Nadmiar tkanki tłuszczowej jest wynikiem zaburzenia równowagi między kalorycznością spożywanych posiłków a wydatkiem energetycznym. Największe znaczenie metaboliczne posiada trzewna (wisceralna) tkanka tłuszczowa. Tłuszcz o tej lokalizacji poza funkcją czysto energetyczną spełnia także rolę tkanki endokrynowej, produkującej liczne hormony, zwane adipokinami. Z adipokinami wiąże się szereg niekorzystnych zjawisk prowadzących do choroby niedokrwiennej serca, cukrzycy typu 2 oraz stłuszczenia i włóknienia wątroby. Pomiar obwodu talii jest pośrednią metodą oceny stopnia przerostu trzewnej tkanki tłuszczowej. Dla Europejczyków za nieprawidłową uznaje się wartość obwodu talii ponad 94 cm u mężczyzn i 80 cm u kobiet.

Według badań przeprowadzonych w ramach Framingham Heart Study stwierdzenie nadwagi u osób w wieku 40 lat oznacza skrócenie przeżycia o trzy lata w porównaniu do populacji bez nadwagi. Nie znaleziono dotychczas łatwo dostępnej metody oceny zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie. Metody, takie jak pomiar fałdu skórno-tłuszczowego, impedancja bioelektryczna czy absorpcjometria podwójnej energii promieniowania rentgenowskiego (DEXA), są wykorzystywane jedynie w celach naukowych. Stopień rozwoju tkanki tłuszczowej ocenia się powszechnie za pomocą wskaźnika masy ciała (BMI; kg/m²). Wartość BMI wykazuje korelację z masą tkanki tłuszczowej, jednak nie uwzględnia szczególnych sytuacji, takich jak ciąża, wodobrzusze lub duży przerost mięśni szkieletowych (np. u sportowców). BMI definiuje nadwagę w granicach 25-20 kg/m², a otyłość ≥30 kg/m². W wywiadzie należy uwzględnić czas, w którym zaznaczyła się tendencja do przyboru masy ciała. Najczęściej przypada ona na początek stosowania leków antykoncepcyjnych, ciążę, uraz głowy, zmianę zawodu (np. kucharz) lub zawarcie małżeństwa.

Powszechnymi przyczynami nadwagi są przejadanie się, mała aktywność fizyczna, leki hormonalne, genetyczne predyspozycje oraz dostęp do pożywienia złej jakości (dieta bogatowęglowodanowa). Wpływ na rozwój nadwagi mogą też mieć przewlekły stres, niedobór snu, zaprzestanie palenia papierosów, alkoholizm lub leki psychotropowe. Hormonalnie uwarunkowanymi przyczynami otyłości są: niedoczynność tarczycy, leki antykoncepcyjne, kortykosteroidy, liczne ciąże, zespół Cushinga, uszkodzenie podwzgórza, niewydolność przysadki lub hipogonadyzm.

Źródło: Hartleb M., Gutkowski K.,  Kohut M.: Badanie fizykalne jamy brzusznej z elementami diagnostyki różnicowej. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2010, 71-77.