Nowe przepisy dotyczące profilaktyki zranień personelu medycznego
W trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych przebiegających z naruszeniem ciągłości tkanek pacjenta przy użyciu ostrych narzędzi (igły, skalpele) istnieje niebezpieczeństwo zranienia się przez pracowników medycznych wykonujących taki zabieg. Zranienie takie może umożliwić przeniesienie biologicznych czynników chorobotwórczych i rozwój zakażenia u pracownika medycznego.
W szczególności istnieje ryzyko zakażeń spowodowanych wirusami przenoszonym w wyniku kontaktu narzędzi z krwią pacjenta. Występowaniu zranień sprzyjają niejednokrotnie trudne technicznie warunki danego zabiegu, szczególny pośpiech przy jego wykonywaniu (np. w trakcie resuscytacji krążeniowo‑oddechowej chorego), zachowanie pacjenta (silny niepokój psychoruchowy niezależnie od przyczyny lub brak współpracy podczas zabiegu, np. u dzieci), zwłaszcza gdy taki zabieg odbywa się w niesprzyjających warunkach i przy niedostatecznym oświetleniu.
Wpływ na ryzyko zranienia ostrym narzędziem mają też umiejętności w zakresie wykonywania takiego zabiegu, poziom zmęczenia pracownika medycznego, a także zrutynizowanie działań. Grupą zawodową szczególnie narażoną na zakażenie w wyniku zranienia ostrym narzędziem są pielęgniarki i położne. Najczęstsze przypadki stanowią zranienia igłami, wenflonami lub będącym ich częścią składową mandrynem (ok. 89%), a także skalpelami i innymi narzędziami tnącymi (ok. 3%).
Zranienie ostrym narzędziem (igłą lub skalpelem) bezpośrednio nie powoduje zwykle uszczerbku na zdrowiu, ponieważ tego typu rany goją się szybko bez pozostawienia widocznych następstw zranienia. Istnieje jednak poważne niebezpieczeństwo zakażenia biologicznymi czynnikami chorobotwórczymi, które nie wywołują objawów zakażenia w bezpośredniej bliskości od momentu zranienia i uwidaczniają się dopiero po dłuższym czasie, niejednokrotnie wywołując już nieodwracalne negatywne skutki zdrowotne, jak np. marskość wątroby, pierwotny rak wątrobowo‑komórkowy, zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS).
Przykład tego rodzaju zakażeń, na które w wyniku zranienia są narażeni pracownicy medyczni, stanowią infekcje wirusem zapalenia wątroby typu B (HBV), wirusem zapalenia wątroby typu C (HCV), ludzkim wirusem niedoboru odporności (HIV), rzadziej lub sporadycznie zakażenie wirusem wścieklizny oraz zakażenia prionowe. Ryzyko związane z możliwością zakażenia wirusami hepatotropowymi jest wysokie, ze względu na dane epidemiologiczne dotyczące występowania zakażeń chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej Polskiej, które wskazują, że ok. 360 000‑720 000 osób (dane szacunkowe) jest zakażonych wirusem zapalenia wątroby typu C.
Dodatkowo większość tych osób nie ma świadomości, że są zakażone. Ryzyko zakażenia ww. wirusami w przypadku zakłuć igłą szacuje się w odniesieniu do HBV na 6‑30%, w odniesieniu do HCV na 2,7‑10% i w odniesieniu do HIV na 0,3‑0,4%. Zakażenia wirusem HBV i HCV są przyczyną ok. 2/3 wszystkich stwierdzonych chorób zawodowych występujących u pracowników medycznych. Mniejsze zagrożenie stanowią natomiast zakażenia bakteryjne, gdyż ich skutkiem u zranionego pracownika medycznego są głównie miejscowe zakażenia skóry.
Tego typu zakażenia nie mają zwykle trwałych następstw zdrowotnych, chociaż mogą spowodować czasowe wyłączenie z pracy osoby zranionej, tj. do chwili wyleczenia miejscowego zakażenia. Zranienie się przez pracownika medycznego ostrym narzędziem w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych jest wypadkiem przy pracy.
Na podstawie danych międzynarodowych, dotyczących faktycznie rejestrowanych zranień w szpitalach uczestniczących w specjalistycznych sieciach nadzoru nad zdarzeniami tego typu (Epi‑Net) – liczbę zranień, do których może dochodzić w Polsce w sektorze szpitalnictwa, można szacować na ok. 27 000 rocznie. Oszacowanie to jest oparte na przyjęciu jako przeciętnej liczby zdarzeń tego typu 20 zranień w ciągu roku na każde 100 wykorzystanych łóżek, przy czym jak wynika z polskich badań nad problematyką bezpieczeństwa i higieny pracy, należy przyjąć, że jest to dolna granica faktycznych rozmiarów zjawiska.
Ostre narzędzia – w rozumieniu rozporządzenia są nimi wyroby medyczne służące do cięcia, kłucia oraz mogące spowodować zranienie lub przeniesienie zakażenia. W celu ochrony pracowników przed zranieniami ostrymi narzędziami pracodawca jest obowiązany do stosowania, na warunkach określonych w rozporządzeniu, wszelkich dostępnych środków eliminujących lub ograniczających stopień narażenia na zranienia ostrymi narzędziami.
Ogólne normy postępowania z pacjentem zakaźnym a ochrona pracowników
W celu eliminacji lub ograniczenia narażenia pracodawca – jednostka ochrony zdrowia we współpracy z przedstawicielami pracowników:
-
Opracowuje i wdraża procedury bezpiecznego postępowania z ostrymi narzędziami w tym będącymi odpadami medycznymi, w szczególności obejmujące zakaz ponownego zakładania osłonek na ostre narzędzia.
-
Eliminuje przypadki zbędnego stosowania ostrych narzędzi przez wdrożenie zmian w praktyce oraz na podstawie wyników oceny ryzyka zapewnia ostre narzędzia wyposażone w mechanizmy chroniące przed zranieniem.
-
Opracowuje i wdraża procedury użycia odpowiednich do rodzaju i poziomu narażenia środków ochrony indywidualnej.
- Organizuje miejsca udzielania świadczeń zdrowotnych przez personel medyczny w sposób pozwalający na uniknięcie lub zminimalizowanie narażenia.
- Zapewnia warunki bezpiecznego zbierania, przechowywania oraz usuwania odpadów medycznych, z zastosowaniem łatwo dostępnych, bezpiecznych i oznakowanych pojemników, w miarę możliwości położonych w pobliżu miejsc używania lub przechowywania ostrych narzędzi.
- Podejmuje działania eliminujące lub ograniczające ryzyko wystąpienia zranień ostrymi narzędziami oraz zakażeń, obejmujące:
- wdrożenie odpowiednich środków profilaktycznych uwzględniających organizację i warunki pracy, czynniki psychospołeczne oraz inne czynniki związane ze środowiskiem pracy;
- systematyczne szkolenia dotyczące zranień ostrymi narzędziami.
- Zapewnia środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu narażenia.
- Zapewnienia pracownikom stałego dostępu do informacji o zasadach używania ostrych narzędzi i środków ochrony indywidualnej, określonych w procedurach, w tym do instrukcji sporządzonych w formie pisemnej, a także o obowiązujących przepisach z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac związanych z narażeniem na zranienie ostrymi narzędziami.
- Informowania pracowników o ryzyku związanym z używaniem ostrych narzędzi.
- Promowania dobrych praktyk zapobiegania zranieniom ostrymi narzędziami, w szczególności opracowywania w konsultacji z przedstawicielami pracowników materiałów informacyjnych dotyczących tych praktyk.
- Rejestracji zranień ostrymi narzędziami zgodnie z przepisami dotyczącymi ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy.
- Informowania pracowników o osobach wykonujących zadania służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz sprawujących profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami.
- Informowania pracowników o postępowaniu z osobą zranioną, w tym o badaniach lekarskich i badaniach laboratoryjnych, z których pracownik może skorzystać w przypadku zranienia ostrym narzędziem.
Jednostka ochrony zdrowia jest obowiązana opracować i wdrożyć procedury postępowania po ekspozycji na krew lub inny potencjalnie zakaźny materiał biologiczny, umożliwiając natychmiastowe udzielenie pomocy pracownikowi, który uległ zranieniu ostrym narzędziem, uwzględniające w szczególności konieczność podjęcia określonych działań profilaktycznych oraz przeprowadzenia niezbędnych badań lekarskich.
- Zapewnić zdrowie i bezpieczeństwo pracowników we wszystkich aspektach związanych z pracą, uwzględniając przy tym również czynniki psychospołeczne i organizację pracy.
- Stworzyć środowisko, w którym pracownicy i ich przedstawiciele będą uczestniczyli w formułowaniu polityki oraz praktyk w obszarze zdrowia i bezpieczeństwa.
- Organizować i prowadzić obowiązkowe szkolenia dla personelu medycznego. Pracodawcy muszą umożliwić także udział w szkoleniu swoim pracownikom do którego odbycia każda z tych osób jest zobowiązana. Szkolenia te udostępnia się regularnie, uwzględniając wyniki monitorowania, modernizację i wprowadzane poprawki.
W celu ochrony pracowników jednostka ochrony zdrowia ma prawo stosować wszelkie dostępne środki eliminujące lub ograniczające stopień narażenia na zranienia ostrymi narzędziami. Przed wyborem środków pracodawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego zranienia ostrym narzędziem oraz przeniesienia zakażenia w wyniku ekspozycji na krew lub inny potencjalnie zakaźny materiał biologiczny na danym stanowisku pracy. Ocenę ryzyka przeprowadza się okresowo, nie rzadziej niż raz na 2 lata, a także w każdym przypadku wystąpienia na stanowisku pracy zmian mających lub mogących mieć znaczenie dla zdrowia i bezpieczeństwa personelu w miejscu pracy.
Zawsze trzeba przy tym uwzględnić aktualną wiedzę medyczną i techniczną oraz wiedzę w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym wyniki prac naukowo‑badawczych mających na celu eliminację lub ograniczenie przyczyn powodujących wypadki przy pracy i choroby zawodowe. Nie rzadziej niż raz na 6 miesięcy pracodawca ma obowiązek sporządzać raport o bezpieczeństwie i higienie pracy w podmiocie leczniczym w zakresie zranień ostrymi narzędziami przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, który udostępnia pracownikom.
Należy przy tym podkreślić, że zgodnie z art. 237 (11 a) Kodeksu pracy pracodawca ma ponadto obowiązek konsultować z pracownikami lub ich przedstawicielami wszystkie działania związane z bezpieczeństwem i higieną pracy, m.in. ocenę ryzyka zawodowego występującego przy wykonywaniu określonych prac oraz szkolenia pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.
